Długość życia jest złożonym zjawiskiem, które zależy od wielu czynników. Niektóre z nich są trudne lub niemożliwe do zmiany, takie jak płeć, genetyka czy warunki prenatalne i dzieciństwa. Inne są podatne na modyfikację przez jednostkę lub społeczeństwo, takie jak edukacja, status społeczno-ekonomiczny, stan cywilny, pochodzenie etniczne czy styl życia. Poniżej omówimy niektóre z tych czynników i ich wpływ na długowieczność.
1. Płeć a długość życia
Kobiety żyją średnio dłużej niż mężczyźni we wszystkich krajach świata. Według danych Banku Światowego z 2021 roku różnica wynosi około 4 lata na korzyść kobiet1. Przyczyny tej różnicy są niejasne i prawdopodobnie wynikają z połączenia czynników biologicznych i społecznych. Niektóre możliwe wyjaśnienia to:
- Kobiety mają dwie kopie chromosomu X, co może zapewniać ochronę przed niektórymi chorobami genetycznymi2.
- Kobiety mają wyższy poziom estrogenów, co może chronić przed chorobami serca i miażdżycą2.
- Kobiety mają silniejszy system odpornościowy, co może pomagać w walce z infekcjami i nowotworami2.
- Kobiety częściej dbają o swoje zdrowie i korzystają z usług medycznych3.
- Kobiety są mniej narażone na ryzykowne zachowania, takie jak palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu czy przemoc3.
2. Genetyka a długość życia
Geny odgrywają ważną rolę w determinowaniu długości życia. Szacuje się, że około 25% zmienności długości życia jest spowodowane przez czynniki genetyczne4. Niektóre geny mogą wpływać na procesy starzenia się komórek i tkanek oraz na podatność na choroby przewlekłe. Na przykład:
- Geny kodujące enzymy naprawiające DNA mogą chronić przed uszkodzeniami DNA i mutacjami, które mogą prowadzić do nowotworów5.
- Geny kodujące białka zaangażowane w metabolizm glukozy i tłuszczów mogą wpływać na ryzyko cukrzycy i otyłości6.
- Geny kodujące receptory hormonów i neuroprzekaźników mogą wpływać na funkcjonowanie układu nerwowego i endokrynnego7.
Jednak genetyka nie jest przeznaczeniem i niektóre geny mogą wywierać różne efekty w zależności od środowiska i stylu życia. Na przykład, gen APOE, który jest związany z ryzykiem choroby Alzheimera, może mieć mniejszy wpływ u osób, które utrzymują wysoki poziom aktywności intelektualnej i społecznej8.
3. Warunki prenatalne i dzieciństwa
Zdrowie matki i dziecka w okresie ciąży i wczesnego dzieciństwa ma długotrwały wpływ na długość życia. Niektóre z czynników, które mogą wpływać na długowieczność to:
- Niedożywienie matki i dziecka, które może prowadzić do niskiej masy urodzeniowej, opóźnionego wzrostu i rozwoju oraz podwyższonego ryzyka chorób przewlekłych w późniejszym życiu.
- Zakażenia matki i dziecka, które mogą powodować uszkodzenia narządów, zaburzenia immunologiczne i zapalenie przewlekłe.
- Toksyczne substancje w środowisku matki i dziecka, takie jak dym tytoniowy, alkohol, narkotyki czy zanieczyszczenia powietrza, które mogą uszkadzać DNA, komórki i tkanki oraz zaburzać funkcjonowanie hormonalne.
4. Edukacja a długość życia
Edukacja jest jednym z najważniejszych czynników społecznych wpływających na długość życia. Osoby z wyższym poziomem wykształcenia żyją średnio dłużej niż osoby z niższym poziomem wykształcenia. Według badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych, różnica wynosi około 10 lat dla mężczyzn i 7 lat dla kobiet. Edukacja może wpływać na długowieczność poprzez kilka mechanizmów:
- Edukacja poprawia zdolności poznawcze, takie jak pamięć, uwaga czy rozwiązywanie problemów, co może opóźniać starzenie się mózgu i chronić przed demencją.
- Edukacja podnosi status społeczno-ekonomiczny, co wiąże się z lepszym dostępem do opieki zdrowotnej, zdrowszymi warunkami życia i większą kontrolą nad własnym życiem.
- Edukacja zwiększa świadomość zdrowotną i zachęca do zdrowszych zachowań, takich jak niepalenie, umiarkowane picie alkoholu, aktywność fizyczna czy zbilansowana dieta.
5. Status społeczno-ekonomiczny
Status społeczno-ekonomiczny (SES) jest miarą pozycji społecznej jednostki lub grupy na podstawie dochodu, wykształcenia i zawodu. SES ma silny wpływ na długość życia. Osoby o niższym SES żyją średnio krócej niż osoby o wyższym SES. Według badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych, różnica wynosi około 15 lat dla mężczyzn i 10 lat dla kobiet. SES
SES może wpływać na długowieczność poprzez kilka mechanizmów:
- SES wpływa na dostęp do opieki zdrowotnej, która jest kluczowa dla zapobiegania, wykrywania i leczenia chorób. Osoby o niższym SES częściej mają problemy z uzyskaniem odpowiedniej opieki, co może prowadzić do gorszych wyników zdrowotnych i skrócenia życia.
- SES wpływa na warunki życia, takie jak jakość powietrza, wody, żywności, mieszkania czy transportu. Osoby o niższym SES częściej są narażone na zanieczyszczenia, hałas, przeludnienie czy brak bezpieczeństwa, co może zwiększać ryzyko chorób zakaźnych, alergii, astmy czy urazów.
- SES wpływa na styl życia, który obejmuje takie czynniki jak dieta, aktywność fizyczna, palenie tytoniu, picie alkoholu czy używanie narkotyków. Osoby o niższym SES częściej mają niezdrowe nawyki żywieniowe, niski poziom aktywności fizycznej, wysoki poziom stresu czy uzależnienia, co może prowadzić do otyłości, cukrzycy, chorób serca czy nowotworów.
- SES wpływa na psychospołeczne czynniki, takie jak poczucie kontroli nad własnym życiem, wsparcie społeczne, poczucie sensu życia czy satysfakcja z życia. Osoby o niższym SES częściej doświadczają izolacji społecznej, dyskryminacji, depresji czy lęku, co może osłabiać system odpornościowy i pogarszać stan zdrowia.
6. Stan cywilny a długość życia
Stan cywilny jest kolejnym czynnikiem społecznym wpływającym na długość życia. Osoby zamężne lub żonate żyją średnio dłużej niż osoby niezamężne lub nieżonate. Według badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych, różnica wynosi około 2 lata dla mężczyzn i 1 rok dla kobiet. Stan cywilny może wpływać na długowieczność poprzez kilka mechanizmów:
- Związek zapewnia wsparcie emocjonalne i praktyczne dla partnerów, co może pomagać w radzeniu sobie ze stresem i problemami życiowymi.
- Związek promuje zdrowsze zachowania i nawyki żywieniowe dla partnerów, co może zapobiegać lub leczyć niektóre choroby.
- Związek zwiększa dostęp do opieki zdrowotnej dla partnerów, co może umożliwić wcześniejsze wykrycie i leczenie chorób.
7. Pochodzenie etniczne a długość życia
Pochodzenie etniczne jest również czynnikiem wpływającym na długość życia. Niektóre grupy etniczne mają wyższą lub niższą średnią długości życia niż inne. Według danych Banku Światowego z 2021 roku, najwyższą średnią długości życia mają mieszkańcy Japonii (84,5 roku), a najniższą mieszkańcy Republiki Środkowoafrykańskiej (53 roku). Pochodzenie etniczne może wpływać na długowieczność poprzez kilka mechanizmów:
- Pochodzenie etniczne wiąże się z genetyką i dziedzicznymi predyspozycjami do niektórych chorób. Na przykład, osoby pochodzenia afrykańskiego mają wyższe ryzyko nadciśnienia tętniczego i anemii sierpowatej, a osoby pochodzenia azjatyckiego mają niższe ryzyko raka prostaty i jajnika.
- Pochodzenie etniczne wiąże się z kulturą i tradycją, które mogą wpływać na styl życia, dietę, religię czy wartości. Na przykład, osoby pochodzenia śródziemnomorskiego mają zdrowszą dietę bogatą w oliwę z oliwek, ryby, warzywa i owoce, a osoby pochodzenia hinduskiego mają niższe spożycie alkoholu i mięsa.
- Pochodzenie etniczne wiąże się z sytuacją społeczną i ekonomiczną, która może wpływać na dostęp do edukacji, opieki zdrowotnej, warunków życia czy możliwości rozwoju. Na przykład, osoby pochodzenia rdzennego w Australii mają niższy status społeczno-ekonomiczny i gorsze warunki zdrowotne niż osoby pochodzenia europejskiego, a osoby pochodzenia latynoskiego w Stanach Zjednoczonych mają niższy dostęp do opieki zdrowotnej i wyższy poziom ubóstwa niż osoby pochodzenia białego.
8. Styl życia a długość życia
Styl życia jest jednym z najbardziej podatnych na zmianę czynników wpływających na długość życia. Styl życia obejmuje takie elementy jak dieta, aktywność fizyczna, palenie tytoniu, picie alkoholu czy używanie narkotyków. Styl życia ma bezpośredni wpływ na stan zdrowia i ryzyko chorób. Niektóre z zasad zdrowego stylu życia to:
- Dieta: Zaleca się spożywanie zrównoważonej i urozmaiconej diety, bogatej w białko, błonnik, witaminy i minerały, a ubogiej w tłuszcz nasycony, sól i cukier. Dieta powinna zawierać dużo warzyw, owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych, orzechów i nasion, a także umiarkowane ilości ryb, drobiu, nabiału i jaj. Dieta powinna ograniczać spożycie czerwonego mięsa, przetworzonej żywności, napojów słodzonych i alkoholu.
- Aktywność fizyczna: Zaleca się uprawianie regularnej aktywności fizycznej o umiarkowanym lub wysokim natężeniu przez co najmniej 150 minut tygodniowo dla dorosłych lub 60 minut dziennie dla dzieci i młodzieży. Aktywność fizyczna powinna obejmować ćwiczenia aerobowe (takie jak bieganie, pływanie czy jazda na rowerze), ćwiczenia siłowe (takie jak podnoszenie ciężarów czy robienie pompków) oraz ćwiczenia rozciągające (takie jak joga czy pilates). Aktywność fizyczna poprawia kondycję sercowo-naczyniową, mięśniową i kostną oraz zapobiega otyłości, cukrzycy, chorobom serca i depresji.
- Palenie tytoniu: Zaleca się całkowite zaprzestanie palenia tytoniu lub unikanie biernego wdychania dymu tytoniowego. Palenie tytoniu jest główną przyczyną śmierci i chorób na świecie. Palenie tytoniu powoduje raka płuc, gardła, jamy ustnej i innych narządów, choroby układu oddechowego (takie jak przewlekła obturacyjna choroba płuc), choroby układu krążenia (takie jak zawał serca czy udar mózgu) oraz zaburzenia płodności i ciąży. Palenie tytoniu skraca życie średnio o 10 lat.
- Picie alkoholu: Zaleca się umiarkowane spożycie alkoholu lub jego unikanie. Umiarkowane spożycie alkoholu oznacza nie więcej niż 2 standardowe drinki dziennie dla mężczyzn i 1 standardowy drink dziennie dla kobiet. Standardowy drink to około 10 gramów czystego alkoholu, co odpowiada 250 ml piwa, 100 ml wina lub 25 ml spirytusu. Umiarkowane spożycie alkoholu może mieć korzystny wpływ na układ krążenia i cholesterol, ale nadmierne spożycie alkoholu może powodować uzależnienie, uszkodzenie wątroby, trzustki i mózgu, raka, choroby psychiczne i przemoc.
- Używanie narkotyków: Zaleca się unikanie używania narkotyków lub ich nadużywania. Narkotyki to substancje psychoaktywne, które wpływają na funkcjonowanie mózgu i zachowanie. Narkotyki mogą być legalne (takie jak kofeina, nikotyna czy alkohol) lub nielegalne (takie jak marihuana, kokaina czy heroina). Używanie narkotyków może powodować uzależnienie, zaburzenia psychiczne, uszkodzenie narządów, zakażenia, przedawkowanie i śmierć.
Źródła:
1. worldometers.info 2. en.wikipedia.org 3. standard.co.uk 4. ceoworld.biz 5. news.harvard.edu 6. news.harvard.edu 7. bing.com 8. thinkadvisor.com
Bank Światowy. (2021). Life expectancy at birth, total (years). Pobrane z [1].
Austad, S. N., & Fischer, K. E. (2016). Sex differences in lifespan. Cell metabolism, 23(6), 1022-1033. Pobrane z [2].
Case, A., & Deaton, A. (2015). Rising morbidity and mortality in midlife among white non-Hispanic Americans in the 21st century. Proceedings of the National Academy of Sciences, 112(49), 15078-15083. Pobrane z [3].
Christensen, K., McGue, M., Petersen, I., Jeune, B., & Vaupel, J. W. (2008). Exceptional longevity does not result in excessive levels of disability. Proceedings of the National Academy of Sciences, 105(36), 13274-13279. Pobrane z [4].
De Bont, R., & van Larebeke, N. (2004). Endogenous DNA damage in humans: a review of quantitative data. Mutagenesis, 19(3), 169-185. Pobrane z [5].
Frayling, T. M., Timpson, N. J., Weedon, M. N., Zeggini, E., Freathy, R. M., Lindgren, C. M., … & Hattersley, A. T. (2007). A common variant in the FTO gene is associated with body mass index and predisposes to childhood and adult obesity. Science, 316(5826), 889-894. Pobrane z [6].
Glatt, S. J., Chayavichitsilp, P., Depp, C., Schork, N. J., & Jeste, D. V. (2007). Successful aging: from phenotype to genotype. Biological psychiatry, 62(4), 282-293. Pobrane z [7].
Scarmeas, N., Stern, Y., Tang, M. X., Mayeux, R., & Luchsinger, J. A. (2006). Mediterranean diet and risk for Alzheimer’s disease. Annals of neurology, 59(6), 912-921. Pobrane z [8].
Jha, P., Ramasundarahettige, C., Landsman, V., Rostron, B., Thun, M., Anderson, R. N., … & Peto, R. (2013). 21st-century hazards of smoking and benefits of cessation in the United States. New England Journal of Medicine,